حاج مصطفی قلی خان (امیرپنجه)

در گذر از تاریخ شهرستان، حاج مصطفی قلی خان یکی از چهره های برجسته و مفاخر شهرستان است. وی فردی شجاع و کارآزموده در فرماندهی فوج فریدن است که از درجات پایین به سرهنگی و سپس امیر پنجه ای فوج فریدن رسید و برخی از رتبه های نظامی مانند یاور دومی را برای رشادت در جنگ علیه متجاوزین انگلیس در اشغال جزیره ی خارک گرفت. افزون بر مدیریت منطقه فریدن، در مقاطعی نیز حاکمیت خوانسار، گلپایگان، خمین، کمره و بوشهر را برعهده داشت.
در کنار فعالیت های سیاسی، اقدامات فرهنگی عمرانی همچون ساخت مسجد جامع چادگان، پایه ریزی عمارت معظم الملک که اکنون پایگاه میراث فرهنگی است، را دارد که پس از آن توسط فرزندش جعفرقلی خان معظم الملک تکمیل گردید.

این بنا از مهم ترین آثار تاریخی برجای مانده از دوره ی قاجار است.هم چنین از دیگر بناهای ساخت وی، برپایی دو عصارخانه، یکی در چادگان که احتمال دارد پدرش ساخته باشد و دیگری در رزوه است. از عصارخانه
ی چادگان سنگ اصلی آن موجود است که برای تماشای عموم در پارک آبشار قرار دارد.

عصارخانه، کارخانه ای شبیه به آسیاب با مدل کار متفاوت بود که روغن گیاه را جدا می کرد و پیش از کشف نفت و اختراع برق، برای تولید روشنایی در منازل به کار می رفت. مصطفی قلی خان، پیش از عزیمت به زیارت خانه خدا به همراه چهل نفر از اهالی چادگان، با نظارت روحانیون شهر، سهم شرعی اموالش را جدا و افزون بر آن دویست تومان برای ساخت مسجد جامع و صد تومان برای کمک به فقرا تخصیص داد.
در جمع بندی کلی؛ وی انسانی معتقد به خدا و نوع دوست است که در آبادانی چادگان نیز نقش مؤثری داشته است. وی سر انجام در سال ۱۳۱۳ق/ ۱۲۷۵ش فوت کرد و به مانند پدرش امام قلی خان، جسد او به نجف منتقل و درحرم حضرت علی (ع) در کنار ایوان وارسی به خاک سپرده شد.

ملّامحمد صالح فریدنی(چادگانی)

ملّامحمدصالح منسوب به فریدنی در سال ۱۲۴۰ق/۱۲۰۳ش در یک خانواده ی روحانی در قریه ی چادگان به دنیا آمد. تحصیلات مقدماتی را نزد پدرش ملّا ابراهیم فراگرفت و از اوان کودکی تحت تأثیر پدر با علوم باطنی و عرفانی آشنایی یافت. و پس از آن به اصفهان و مشهد مهاجرت کرد. در اصفهان به وسیله ی آقا محمدکاظم سعادت علی شاه اصفهانی در فقه و سلوک وارد شد و در مشهد در زمره ی شاگردان حاج ملّا هادی سبزواری قرار گرفت و مدتی از ایام تحصیل را در خانه ی حاج ملّا هادی بود و کتاب شرح منظومه را که نزد حاجی بود، با خط خود نوشته و همراه داشت. پس از وفات استادش به اصفهان آمده، گاهی تدریس می کرد و برخی اوقات را در چادگان می گذراند. در عرفان مرید حاج ملّا سلطان علی گنابادی و فرزند او حاج ملّا علی بود و نسبت به آن ها فوق العاده فروتنی می کرد. تابنده ی گنابادی درباره ملّاصالح بر آن عقیده است که «از علماء و مجتهدین و از شاگردان مرحوم حاج ملّا هادی بوده است، در مرتبه سیر و سلوک نیز گوی سبقت را از اقران ربوده و جامع ظاهر و باطن گردیده بود». کرسی درس ملّامحمدصالح در اصفهان برپا بود و کسان زیادی از محضر ایشان بهره برده اند که از جمله آن ها می توان از حاج میرزا نصراالله پسر میرزامحسن بهشتی معروف به ملک المتکلمین نام برد که در سال ۱۲۷۷ق/۱۲۴۰ش در اصفهان متولد و تحصیلات خود را نزد آخوند ملّاصالح گذراند.

ملک المتکلمین از واعظان مشروطیت است که پس از به توپ بستن مجلس به دستور محمدعلی شاه در سال ۱۳۲۶ق/۱۲۸۷ش اعدام گردید. ملّاصالح افزون بر تحصیل و تدریس در مشهد و اصفهان، بیشتر اوقات به ویژه دورهی پیری را در زادگاهش گذراند و به امور شرعی و دینی پرداخت و همچون سیدابوالفضل مرجعی برای بیشتر علمای هم عصرش در فریدن بود. در استفتائی یکی از علما نظر ملّامحمدصالح و سیدابوالفضل را بدین شرح خواسته است: «حضور مبارک سرکاران شریعتمداران مقتدی الانامان مروج الاحکامان آقای آقا سیدابوالفضل و آقای آخوند ملّامحمدصالح دامت برکاتهما العالی عرض جسارت میشود که سرکاران در احادیث نبویه و اخبار شرعیه و عقود مذاهب عزّا جعفریه به نحو اتّم و اکمل سیر و استنباط نموده اند بیان فرمایند که» جواب سؤال توسط سیدابوالفضل مرقوم گردیده اما هر دو عالم آن را مهر کرده اند. مهر ملّاصالح در اسناد با عبارت «عبده الراجی محمدصالح» حک گردیده است. آخوند ملّا محمدصالح در شب جمعه پانزدهم شهر شوال سنه سیچقان ئیل۱۳۳۰ق/۱۲۹۱ش در سن نود سالگی در زادگاهش بدرود حیات گفت و در قبرستان شهدای گمنام چادگان مدفون است.